WZGÓRZE KRZYWOUSTEGO (dawniej Hausberg)

Bolesław Krzywousty miał w latach 1108-1111 założyć miasto Jelenią Górę, a na wzgórzu obecnie nazywanym Wzgórzem Bolesława Krzywoustego (Hausberg), zbudować warowny zamek. średniowieczne zamki Chojnik, Wleń i Bolczów nie są jedynymi obiektami tego typu, znajdującymi się w bliskiej odległości od Jeleniej Góry. Z dawnych źródeł i przekazów pisemnych możemy dowiedzieć się, że w najbliższej okolicy istniały również zamki w Rybnicy,Starej Kamienicy, na Kozińcu oraz w Jeleniej Górze W odróżnieniu od innych zamków, po jeleniogórskim zamku nie zachowały się widoczne ślady zabudowy w postaci ruin lub murów dawnych fortyfikacji z budynkami.
Natomiast o tym, że zamek istniał, możemy dowiedzieć się z wielu dokumentów przechowywanych w archiwach i kronik napisanych w XVII i XVIII w. Zgodnie z tym, co znajdujemy w wymienionych dokumentach,jeleniogórski zamek już istniał w czasach, kiedy Jelenia Góra zaistniała,jako miasto, uzyskując prawa miejskie. Dokładnej daty uzyskania praw miejskich przez Jelenią Górę nie znamy. Nastąpiło to na pewno przed, 1288 r., ponieważ z tego roku pochodzi dokument,zgodnie, z którym książę Bolko za zgodą mieszczan (obywateli) Jeleniej Góry zezwolił Joannitom uruchomić karczmę w Malinniku. Wymieniony dokument, w którym znajdujemy informację o stanie mieszczańskim w Jeleniej Górze, dowodzi, że w 1288 r. Jelenia Góra jest już miastem, w którym żyją obywatele podlegający prawu miejskiemu, tak charakterystycznego dla miast w średniowieczu.O tym, że w Jeleniej Górze istniał zamek możemy dowiedzieć się z wielu dokumentów pochodzących z końca XIII w., a są nimi różnego rodzaju akty napisane i podpisane przez władców tych ziem na zamku Hyrzberk, tj. na jeleniogórskim zamku.Pierwszym takim dokumentem jest akt, w którym Bolko ks. Śląska i Pan Lwówka 31 stycznia 1291 r. na zamku w Hyrzberk nadał mieszczanom świdnickim przywilej na wybudowanie 32 kramów na świdnickim rynku. W wymienionym dokumencie, podpisanym przez Bolka, w podpisie znajdujemy informację, że dokument został napisany w jeleniogórskim zamku, a dowodem jest tekst- Actum Hyrzberk castro (zamek) anno domini millesimo ducentesimo nonagesimo primo, pridie kalendas februarii; testes sunt hii: Hyrzberk to dawna nazwa Jeleniej Góry, używana w XIII w. Drugim dokumentem, w którym wymienia się jeleniogórski zamek jest akt, w którym Bolko ks. Śląska i Pan Książa 16.11.1299 r. zezwolił Syffrid v. Schildow na budowę nowego młyna w pobliżu zamku, a zbudowany młyn miał posiadać 4 koła młyńskie do mielenia mąki, jedno koło folusznicze, a szóste, jako cierne. W tym samym dokumencie, książę Bolko jednocześnie gwarantuj  Syffrid v. Schildow, że z młyna będą korzystać mieszkańcy Grunau (Jeżowa Sudeckiego) oraz dziesięciu miejskich piekarzy, którzy będą swoje ziarno do wypieku chleba mleć tylko w tym młynie. ….. quod inter civitatem nostram Hyrzberc et castrum (zamek) ibidem unum novum molendinum construere valeat, ac edificare, ……
Z tego samego okresu pochodzi inny dokument, w którym wymieniony jest jeleniogórski zamek. Nosi on datę 02.02.1312 w którym Henryk ks. Śląska i pan Jawora nadaje swojemu łowczemu Fryczkowi ziemię 1/2 łanu koło zamku w Jeleniej Górze (circa castrum hyrzbg ) oraz 1/2 łanu w Malinniku (Heroldisdorf). W żadnym z wymienionych dokumentów nie znajdujemy informacji,kto jest właścicielem jeleniogórskiego zamku. Nie znamy nazwiska ani sprawowanej funkcji.Możemy tylko przypuszczać, że zamkiem opiekował się zasłużony rycerz, któremu właściciel tych ziem, powierzył nadzór nad zamkiem i okolicą. Pierwsze nazwisko związane z zamkiem znajdujemy dopiero w kronice księstwa jaworskiego napisanej w 1667 r. przez Ephraina Ignatio Nasone, gdzie na str. 188, autor kroniki wymienia młodą szlachetnie urodzoną kobietę o imieniu Braxedis. Autor kroniki pisząc o Braxedis nie wskazał źródeł, w których znalazł tego rodzaju informację. Dlatego też ten zapis możemy uważać za niepewny, obarczony błędem, wokół którego można wiele spekulować. Problem obecności na zamku Braxedis starał się rozwiązać dr Kaspar Gottlieb Lindern (1705 – †1769), lekarz, radca miejski i poeta jeleniogórski, w swoich „Deutsche Gedichte” (Wierszach Niemieckich).Po analizie treści wielu dokumentów źródłowych, dr Kaspar Gottlieb Lindern doszedł on do wniosku, że właścicielem zamku mogła być Beatrix von Hackeborn,wdowa po Bolku I, która otrzymała zamek, jako wdowią siedzibę.Okazuje się, że wymieniony „Deutsche Gedichte” jest jedynym dokumentem, w którym zostały zestawione wszystkie akty, nawiązujące do historii jeleniogórskiego zamku od czasów najdawniejszych do momentu jego zniszczenia. Z załączonego do „Deutsche Gedichte” zestawienia dokumentów, wynika, że jeleniogórski zamek był własnością książęcą i że książę decydował,kto zamieszka w zamku i na jakich warunkach, wydając w tej sprawie stosowny dokument. Przykładem jest dokument, z którego dowiadujemy się, że w 1345 r. Henryk ks. Śląska i pan Jawora, przebywając w Kamiennej Górze, przed śmiercią sporządził ostatni akt lenny, zgodnie, z którym rycerz Conrad von Czirn w zamian za odstępstwo lenna zamkowego, miał sprawować sądy wyższe w okolicznych wioskach; Rybnica (Reibnitz), Strupice (Straupitz),Barcinek (Barthelsdorf) oraz Jeżów Sudecki (Grunau). Rok później Henryk ks. Śląska i pan Jawora, aktem mianował Friedricha von Pechwinkel (Friedrich von Zedlitz) z rodziny Zedlitzów burgrabią, co stało się po opuszczeniu zamku przez Conrada von Czirn. Frederich vom Pechwinkel występuje po raz pierwszy w formule świadków dokumentu wystawionego przez Karola IV w dniu 11 października 1369 r. w Świdnicy, zapewne na zwołanym w tym celu sejmiku ziemskim, w którym zostały potwierdzone wolności Księstwa Świdnicko–Jaworskiego po złożonym przez miejscowe stany hołdzie. Okazuje się, że Frederich vom Pechwinkel jest wymieniony w elitarnej grupie burgrabiów, jako burgrabia Jeleniej Góry (burgraven czu Hirschberg),do którego obowiązków należało wykonywanie funkcji książęcego radcy rządowego, strażnika i sędziego wyższego na terenie dóbr książęcych. W zamian otrzymał dziedziczne wpływy z tych dóbr,które zwano lennem zamkowym.W latach 1370 – 1380 prawdopodobnie burgrabią został Hans Nimptsch, który w 1380 r. przekazał obowiązki burgrabiego Gotsche Schoffgotowi, który zakupił folwark pod wzgórzem zamkowym, aby tego samego roku folwark sprzedać braciom Vincenzowi i Hansowi Nimptsch.Gotsche Schoff pełnił obowiązki burgrabiego do 1408 r., a po nim burgrabiami byli zostawali przedstawiciele rodu Nimptsch. W roku 1423 lenno zamkowe, wraz z wodami, lasami, sądami za 200 kop czeskich groszy, otrzymał Conrad von Nimptsch. Rok 1423 jest okresem wzmożonej aktywności zbrojnej husytów na Śląsku, którzy w 1427 r. rozpoczynając zaczepne akcje zbrojne, wkroczyli na ziemie Śląska a w tym i do Kotliny Jeleniogórskiej, oblegając zamki warowne oraz samo miasto Jelenią Górę. Szturmowi wojsk husyckich oparły się zamki dobrze umocnione, takie jak; Chojnik (Kynast), Sokolec (Falkenstein),Wleń (Lehnhaus) oraz zamek jeleniogórski. Szturmowanie zamku miało miejsce 13, 17 i 19 września 1427 r. Oblegając zamek, husyci dążyli również do zdobycia miasta,co im nie udało się. Z tych samych dokumentów zestawionych przez dr Kaspara Gottlieb Lindera, dowiadujemy się, że rok 1433 jest szczególnym dla zamku. To w tym roku,mieszkańcy Jeleniej Góry ze strachu przed kolejnymi najazdami husytów, zwrócili się do starosty księstwa świdnicko-jaworskiego Albrechta von Colditza z prośbą o wykupienie zamku a w dalszej kolejności zburzenie jego. Swoją prośbę mieszkańcy Jeleniej Góry uzasadniali możliwością zajęcia zamku przez husytów, który wtedy z uwagi na bliskość położenia,mógłby zagrażać istnieniu miasta. Prośbę mieszkańców miasta poparł burgrabia Heinrich von Nimptsch, mieszkający na zamku,a starosta księstwa świdnicko-jaworskiego wyraził zgodę na wykup i zburzenie zamku, który w tej sprawie wydał w 1433 r. stosowny akt, zezwalając na rozbiórkę zamku, jednocześnie zabraniając mieszkańcom prowadzenia odbudowy zamku bez cesarskiej zgody oraz wykorzystania materiałów z rozbiórki zamku do osiągnięcia korzyści prywatnych. Zgodnie z wydaną decyzją starosty świdnicko-jaworskiego,tereny przylegające do zamku, przypadły w udziale miastu, natomiast położony poniżej zamku folwark burgrabiemu Heinrich von Nimptsch, a sam zamek miał być rozebrany przez mieszkańców miasta. Prawdopodobnie tak też stało się, ale brakuje dokumentów potwierdzających wykonanie decyzji starosty świdnicko-jaworskiego. Historia zamku jeleniogórskiego nie kończy się na 1433 r. Na podstawie dokumentów, jakie przechowywane są w archiwach,możemy dowiedzieć się, że na wzgórzu zamkowym w okresie późniejszym istniała budowla,która miała swojego właściciela.O tym, że tak było, świadczą dokumenty przechowywane w archiwach,a także ich pełne zestawienie w „Deutsche Gedichte”. Z tych dokumentów możemy dowiedzieć się, że na wzgórzu zamkowym, czterdzieści lat po zakończeniu wojen husyckich, znajduje się budynek mieszkalny, w którym mieszka rycerz Nickel Wiese. W żadnym z dokumentów nie znajdujemy wyjaśnienia, dlaczego rycerz Nickel Wiese zamieszkał na zamku. Ostatecznej regulacji lenna zamkowego i pozostałości po zamku, dokonuje dopiero w 1475 r. król Maciej Korwin, wydając w tej sprawie stosowny akt, w którym rozkazuje rycerzowi Nickel Wiese,aby ten sprzedał swoją własność miastu za sumę, równoważną kwocie wcześniejszego zakupu, grożąc przy tym zajęciem zamku siłą. Na podstawie innych dokumentów można przypuszczać, że wzgórze wraz z budynkiem mieszkalnym mogły być w dyspozycji rady miasta,jako posiadłość zastawna, a dowodem ma być dokument, jaki w 1598 r. wydał cesarz Rudolf II. Monarcha habsburski tym dokumentem nadał miastu Jelenia Góra dom (Haus in Pachwinkel) na zboczu wzgórza zamkowego, będącego dotychczas w posiadaniu rady miejskiej na zasadzie zastawu,żądając przy tym zapłaty w wysokości 2125 talarów za dziedziczną własność sądów grodzkich i wiejskich w należących do niego dobrach oraz za lenno zamkowe. W kolejnych latach wzgórze zamkowe coraz bardziej traci na znaczeniu. W archiwach nie znajdujemy dokumentów,na podstawie, których moglibyśmy dopisać dalszą historię tego wzgórza. Na niektórych dokumentach kartograficznych,pochodzących z XVII w. znajdujemy tylko zaznaczone ruiny. Przykładem jest mapa z końca XVII w.(rys. 2). Czy był to jeleniogórski zamek, tego nie wiemy, ponieważ brakuje jednoznacznych dowodów.Niemniej, gdyby jeleniogórscy mieszczanie nie rozebrali zamku,prawdopodobnie jego wygląd,podobnie jak i wiele innych zamków z tego okresu przedstawiałby się tak jak pokazano na komputerowej wizualizacji przedstawionej na rys. 3.Nierozerwalnie z historią jeleniogórskiego zamku związane są historie budowli, które znajdowały się w jego pobliżu, a którymi były; młyny, folwarki ogrody oraz kaplica poświęcona św. Wolfgangowi. Kaplica św. Wolfganga. Pierwszym kronikarzem, który wymienił kaplicę św. Wolfganga był Ephrain Ignatio Nasone. Miała ona znajdować się na wzgórzu noszącym nazwę Kreuzberg (obecnie Krzyżna). W czasach nam współczesnych na tym wzgórzu nie znajdujemy żadnych śladów po kapicy, ani po krzyżu. Możliwe, że krzyż, który był rysowany na starych mapach w pewien sposób odwoływał się do miejsca, gdzie stała kaplica św. Wolfganga. Wszelkie ślady po krzyżu i kaplicy, prawdopodobnie uległy zatarciu podczas budowy w pobliżu Krzyżnej kolei w XIX w. Ogrody – historia ogrodów (sadów) średniowiecznej Jeleniej Góry owiana jest legendą. Praktycznie obecnie nie jesteśmy w stanie wskazać miejsca, gdzie znajdowały się ogrody w średniowiecznej Jeleniej Górze. O tym, że istniały na tym obszarze ogrody dowiadujemy się z aktów prawnych,jakie wydali w tej sprawie panujący władcy. Pierwszym aktem w którym pisze się o ogrodach jest dokument wystawiony w 1312 r. przez Henryka I, który swojemu myśliwemu Fritzko za wierną służbę przekazał 2,5 łana ziemi pod zamkiem i 7 sadów. Według legendy miały być one zlokalizowane w dawnym Rosenau, obecnie okolice mostu nad rzeką Kamienna, przy ul. Sobieskiego. Folwark O istnieniu folwarku w pobliżu wzgórza zamkowego ma dowodzić kolejny akt prawny, którym jest dokument z 1380 r., podpisany przez księżną Agnieszkę, zgodnie z którym Gotsche Schoff dokonał zakupu folwarku w pobliżu zamku. Ten sam folwark w tym samym roku Gotsche Schoff sprzedał Vinzenzowi i Hansowi von Nimitsch, a ci Heinzowi von Nimitsch. W 1449 r. nabyty przez Heinza von Nimitsch folwark znajduje nowego właściciela, którym jest zgodnie z dokumentem podpisanym przez starostę świdnicko-jaworskiego Hannosa von Colditz, miasto Jelenia Góra. Młyny W bliskiej odległości od miasta, w czasach panowania Habsburgów czynne były trzy młyny wodne; Górny i Dolny zbudowane nad Młynówką oraz Nowy Młyn zbudowany nad rzeką Kamienna w miejscu gdzie obecnie stoją budynki Aniluxu. Młyny wodne pomimo dużych kosztów ich budowy oraz eksploatacji były jednak inwestycjami bardzo dochodowymi, stąd tak liczne wzmianki o nich w dokumentach źródłowych z XIII i XIV w. Do czasów nam współczesnych po tamtych inwestycjach pozostał tylko kanał Młynówka.

Eugeniusz Gronostaj

Opracowano na podstawie;
»» Kronika Ephrain Ignatio Nasone
– Phoenix Redivivus Ducatuum
Svidnicensis & Javorensis,
»» Kroniki M. Vogta, J.K. Herbsta, J.D
Hensela,
»» Lindner, Kaspar Gottlieb: „Deutsche
Gedichte ”, 1743 r.,
»» Ewa Różycka, Jerzy Rozpędowski:
„Jelenia Góra”,
»» Codex diplomaticus Silesiae,
»» Dzieje Śląska w datach,
»» Historia Śląska (2007), Uniwersytet
Wrocławski